2020 yılında başlayan Covid-19 pandemisi nedeniyle salgın hastalıkların yayılmasını önlemede aşılamanın büyük etkisi olduğunu öğrendik. Aşılamanın ve dolayısıyla toplumda bağışıklık oluşturmanın tarihi çok eskilere dayanmaktadır. Mesela tarihteki ilk aşı hangisi? Hep birlikte aşılamanın tarihine kısa bir yolculuk yapalım.
Kaynak:https://www.iflscience.com/the-story-…
Son yıllarda küresel ölçekte aşılamanın Covid-19 gibi salgın hastalıkların yayılmasını engellediğine hep birlikte şahit olduk.
Aşı ile bağışıklama yaparak salgınları önlemenin büyüleyici bir geçmişi vardır.
Şimdi aşılamanın bu gizemli tarihine kısa bir yolculuk yapacağız.
Modern bir teknik olmaktan uzak olan aşılama elemanı yüzyıllardır kullanılmaktadır.
İlk aşının detaylarına girmeden önce aşı hakkında biraz genel bilgi verelim.
Aşı nedir, neye iyi gelir? İlk aşılama fikri nerede ve nasıl ortaya çıktı?
Aşının ne olduğunu anlamak için öncelikle vücudumuzun virüslere karşı nasıl çalıştığını anlamamız gerekir.
Vücudumuz bakteri veya virüs gibi zararlı mikroorganizmalar tarafından işgal edildiğinde, bağışıklık sistemimiz savunmaya geçer.
Bunu ayrıca üç tip beyaz kan hücresi üreterek yapar – Makrofajlar, B-lenfositler ve T-lenfositler.
Aşı, enfeksiyonu taklit ederek hastalığa karşı savunma çabalarında bağışıklık sisteminize yardımcı olur.
Çeşitli aşı türleri olmasına rağmen hepsi aynı prensipte çalışır.
Böylece aşı, bağışıklık sistemini gelecekte enfeksiyonla savaşmak için gereken gerçek hücrelerle donatır.
Bazı durumlarda, bir aşının düzgün çalışması için belirli bir süre boyunca birden fazla doza ihtiyacı olabilir. Bunun nedeni, vücudun uzun süreli antikorlar yapmak ve belirli organizma için T-lenfositleri geliştirmek için zamana ihtiyacı olabilmesidir.
Ne yazık ki hiçbir aşı tam değildir ve yaygın inanışın aksine aşılar hastalığa yakalanmayacağınızı garanti etmez.
Hastalanmayacağınızı garanti etmese de insanları salgın hastalıklardan korumanın sağlam, sadık ve etkili bir yolu olduğu aşikardır. En azından yıllar içinde yapılan aşılar bize bunu gösteriyor.
Aşının sağladığı bağışıklama toplum için çok değerlidir. Çünkü aşılama sayesinde bazı hastalıkların ortaya çıkması veya yayılması önlenmekte ve böylece bu hastalıklara bağlı meydana gelebilecek ölümlerin önüne geçilmektedir.
İlk aşı nerede ve nasıl ortaya çıktı? Dünyada aşıyı ilk uygulayanlar Çinlilerdir.
Dünyadaki aşılama tarihi, çiçek hastalığı ile derinden ilişkilidir.Çiçek hastalığı yüzyıllar boyunca birçok insanı öldürdü ve ticaret savaşları ve göç nedeniyle hızla yayıldı.
İlk aşılama Asya’da ve Afrika’nın bazı bölgelerinde insanları çiçek hastalığından korumak için MÖ 200’e kadar yaygın olarak kullanıldığına dair kanıtlar var. Burada, Küçük miktarlarda çiçek hastalığı iltihabı sağlıklı bir bireye bulaşarak onlara hastalığın hafif bir varyasyonunu verir, bu da kişinin doğal bir enfeksiyondan daha az ölümcül olan çiçek hastalığına karşı bağışıklığını güçlendirir.
Aşı için bilinen en eski yazılı kanıt, Çin’de 16. yüzyıla kadar uzanıyor.
Aşıyı ilk uygulayan Çinliler ama sanki o zamanlar aşı yapılıyormuş gibi hiç merak ettiniz mi?
Aşılama daha önce günümüzün modern yöntemleri ile yapılmıyordu. Daha önce aşılama nasıl yapılıyordu?
Bu konuda çok az belge olmasına rağmen kayıtlara göre Çinliler çiçek aşısını farklı tekniklerle kullanmışlardır.
Elbette bu teknikler çağdaş aşılama tekniklerinden uzaktır. Aşı, enfekte bir kişinin yarasına pamuklu çubuk sürülerek ve sağlıklı bir kişinin burnuna sokularak yapıldı.
Ya da kurumuş yara tozu çocukların burun deliklerine üflenirdi.
Bu şekilde aşılanan kişiler birkaç gün içinde hafif bir hastalığa yakalanacak ve çiçek hastalığına karşı bağışıklık kazanacaktır. O dönemde Çinliler bu uygulamalarla binlerce kişinin hayatını kurtardı.
Diğer bir yöntem ise çiçek hastalarının vücuduna iğne batırılarak irin alınması ve sağlıklı bir kişinin cildindeki çiziklerin üzerine sürülmesiydi.
Lady Mary Wortley Montagu’nun İstanbul’dayken öğrendiği teknik yukarıda anlatıldığı gibiydi. Daha sonra İngiltere’ye döndüğünde iki çocuğuna da benzer teknikler kullanarak aşı yaptırdı.
Bu arada hanım bir mektupta Osmanlı’da çiçek hastalığının tedavisinin olduğunu yazmıştır.
Bu uygulama Mary Montagu sayesinde Osmanlı İmparatorluğu’ndan Avrupa’ya yayılmıştır. Ve dünya tıp tarihinde aşılarla ilgili ilk kayıtlar Lady Montagu’nun mektupları sayesinde geçmiştir.
Ve son olarak dünya modern aşı ile ilk kez 1796 yılında tanıştı.
Günümüz çiçek aşısı ile ilgili ilk bilimsel çalışmaları yapan kişi İngiliz cerrah Edward Jenner’dır.
Jenner, 1796’da geliştirdiği çiçek aşısını ilk kez çocuklar üzerinde denedi ve olumlu sonuçlar aldı.
Ancak herkesin aşı konusunda olumlu bir görüşü yoktu.
Örneğin dini otoriteler, Allah’ın takdir ettiği bir hastalığı durdurmayı ahlaksızlık olarak gördükleri için aşıya karşıydılar. Ancak buna ve diğer muhalefet seslerine rağmen, prosedür 1801’de tekrarlanan testlerle güvenilir ve etkili kabul edildi.
Çiçek hastalığı aşılarının gücü kısa sürede tüm dünyaya yayıldı ve 1800’lerin ortalarında İngiltere ve Amerika’nın bazı bölgeleri de dahil olmak üzere birçok yerde zorunlu hale geldi.
19. yüzyıl boyunca ve 20. yüzyılın başlarında, aşılama prosedürleriyle ilgili araştırma ve deneyler, yalnızca aşılamayı kolaylaştırmayı değil, aynı zamanda önleyebilecekleri hastalık sayısını artırmayı da amaçladı.
1872’de ünlü Fransız kimyager Louis Pasteur, kümes hayvanları kolera için laboratuvarda üretilen ilk aşıyı yarattı.
Pasteur ve yardımcıları, şarbon ve kuduz gibi diğer hastalıklar için aşılar geliştirmeye devam ettiler.
1959’da Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ‘Çiçek Hastalığını Yok Etme Programı’nı başlattı.
Önümüzdeki yirmi yıl boyunca, Soğuk Savaş’ın zirvesinde anlaşmazlığa düşen Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği de dahil olmak üzere dünyanın dört bir yanından bilim adamları, bir aşı sağlamak için kaynakları ve uzmanlıkları paylaştılar. Bu küresel çaba sayesinde DSÖ, çiçek hastalığının nihayet 1980’de dünya çapında ortadan kaldırıldığını ilan edebildi.
Bu, tarihte ilk kez bilinen bir hastalığın insan müdahalesiyle durdurulmasıydı. O zamandan beri doğal olarak meydana gelen tek bir çiçek hastalığı vakası olmamıştır.
